دان مرغ

در حال حاضر سه روش عمده برای تهیه دان مرغ عبارتند از :

1- دان مرغ آماده یا دان کامل

این محصول توسط بسیاری از کارخانجات خوراک دام و طیور تولید شده است. از نظر ترکیب غذایی دان کامل جیره ای متوازن و فرموله شده بوده که حاوی تمام مواد مغذی مورد نیاز رشد پرنده است و بصورت کاملا آماده در اختیار مرغداران قرار می گیرد. تغذیه مرغ ها با استفاده از دان کامل بسیار راحت و احتمال بروز خطا کمتر است اما هزینه خوراک در هنگام استفاده از دان آماده افزایش می یابد. دان کامل  از ترکیب ذرت، کنجاله سویا، گندم، اسیدهای آمینه، مکمل های ویتامینه و معدنی، برخی افزدونی ها و… تهیه می شود.

2- تهیه دان مرغ با استفاده از کنسانتره های موجود

کنسانتره یا خوراک متراکم مجموعه ای از ریز مغذی های اصلی مورد نیاز طیور است که به صورت فرموله و متعادل توسط بسیاری از کارخانجات خوراک دام و طیور تولید می شود. در هنگام استفاده از کنسانتره برای تهیه دان مرغداری فقط لازم است ذرت، کنجاله سویا، منابع کلسیم (دی کلسیم فسفات یا پودر صدف) و بعضا نمک به کنسانتره اضافه شود. بدیهی است که با گنجاندن اقلام ریز جیره (مانند اسیدهای آمینه، مکمل های معدنی و ویتامینه ، کولین کلراید و ….) در کنسانتره تهیه دان با استفاده از کنسانتره علاوه بر سهولت ساخت دان و صرفه جویی در زمان ساخت دان، اشتباهات جیره نویسی را به حداقل می رساند.

 انواع کنسانتره های رایج در بازار ایران کنسانتره های  2 %  ، 2.5 %  ، 5%  ، 7.5 %  و 10%  مي باشد .

3- تهیه دان مرغ با استفاده از ریز مغذی ها

اقتصادی ترین روش تهیه دان مرغ، استفاده از ریز مغذی­ هاست. گرچه در هنگام استفاده از ریز مغذی ها احتمال بروز خطا در فرموله کردن و ساخت دان نسبت به روش های قبلی افزایش می یابد. در این روش تک تک اقلام خوراکی شامل ذرت، گندم، کنجاله سویا، مکمل های معدنی و ویتامینه، اسیدهای آمینه (لیزین، متیونین، ترئونین)، منابع کلسیم و فسفات و سایر افزودنی های دیگر برای ساخت جیره توسط مرغدار تهیه می شود.

ترکیبات دان مرغ (اجزای خوراک طیور)

خوراک مرغ از منابع خوراکی متنوع گیاهی ، حیوانی و معدنی تشکیل می شود. علاوه بر این منابع که بخش اعظم جیره طیور را شامل می شوند مواد افزودنی متعددی در بازار موجود است که برای بهبود عملکرد گله و به میزان اندک به خوراک افزوده می شود. مواد اولیه که برای تهیه خوراک طیور استفاده می شوند باید عاری از کپک زدگی بوده و از نظر ظاهری دارای رنگ و بوی طبیعی باشند.

از جمله موادی که در تهیه خوراک طیور کاربرد دارند می توان ذرت، گلوتن ذرت، گندم، کنجاله سویا، پودر ماهی، پودر گوشت، پودر استخوان، پریمیکس های معدنی و ویتامینه، مونو و دی کلسیم فسفات (MCP و DCP)، اسیدهای آمینه ضروری (لیزین، متیونین، ترئونین و …)، کولین کلراید، نمک، روغن، جوش شیرین و انواع افزودنی ها از جمله پروبیوتیک، آنزیم و  بایندرهای گوناگون را نام برد.

در ادامه به تعدادی از مواد خوراکی رایج در جیره طیور اشاره می شود:

ذرت در تغذیه مرغ

ذرت عمده ترین غله مورد استفاده در جیره طیور است. چون بخش زیادی از جیره را به خود اختصاص می دهد منبع اصلی تامین انرژی جیره محسوب می شود. هر یک کیلوگرم ذرت حاوی   3350 کیلوکالری انرژی متابولیسمی است. بر خلاف ارزش انرژی زایی بالا ذرت از نظر پروتئین منبع فقیری بوده و برخی اسیدهای آمینه  مانند لیزین و متیونین آن و همچنین میزان کلسیم و فسفر پایین است. واریته های مختلفی از ذرت در سراسر جهان کشت می شود که از نظر ظاهری، خصوصیات شیمیایی و ارزش غذایی با هم متفاوتند. به طور کلی کیفیت ذرت بسته به واریته، فصل کشت، میزان رطوبت، شرایط انبارداری و … درجه بندی می شود.

گندم در دان مرغ

گندم یکی از معمول ترین غلات مورد استفاده در تغذیه دام و طیور است. گندم در برخی کشورها  به دلیل فراوانی و ارزانی نسبی، منبع اصلی انرژی و جایگزین بخش اعظمی از ذرت در جیره طیور می شود. در اکثر مناطق در تنظیم جيره هاي غذايي طيور از ذرت و گندم به منظور تأمين انرژی بطور همزمان استفاده می شود.  در هنگام استفاده از گندم درجیره باید توجه داشت که مقادیر بالاتر از 30 درصد آن در جیره موجب بروز مشکلات گوارشی بخصوص برای پرندگان جوان می شود. هر کیلوگرم گندم حاوی ۳۰۸۰ کیلوکالری انرژی متابولیسمی است. گندم از نظر پروتئین فقیر می باشد.

گلوتن ذرت در تغذیه مرغ

گلوتن ذرت مهم ترین فراورده جانبی فرآیند آسیاب مرطوب ذرت است که طی مراحل جداسازی نشاسته از دانه ذرت حاصل می شود. گلوتن بخش پروتئین دانه ذرت است و حاوی 60 درصد پروتئین است. گلوتن ذرت دارای انرژی متابولیسمی بالا بوده و از نظر اسیدهای آمینه (به استثنای لیزین) بسیار غنی بوده  ­؛ همچنین قابلیت هضم بالایی داشته و در تغذیه طیور جوان اهمیت بالایی دارد. گلوتن به عنوان منبع رنگیزه های طبیعی مانند کاروتن و گزانتوفیل بوده و افزودن آن به جیره موجب افزایش رنگ گوشت و زرده تخم مرغ می شود.

استفاده از کنجاله سویا در دان مرغ

کنجاله سویا یکی از مهم ترین منابع خوراکی در صنعت دامپروری بوده و منبع اصلی پروتئین در جیره دام و طیور است. سویا حاوی حدود 44 تا 48 درصد پروتئین بوده و هر کیلوگرم آن حاوی ۲۶۵۰ کیلوکالری می باشد. کنجاله سویا پس از روغنگیری از دانه سویا بدست می آید و حاوی پروتئین با کیفیت و اکثر اسیدهای آمینه ضروری مورد نیاز طیور  (به استثنای متیونین) است. کنجاله سویا در میان منابع گیاهی پروتئین دارای بیشترین میزان لایزین است. کنجاله سویا دارای عوامل ضد تغذیه ای و بازدارنده رشد است که در اثر حرارت دهی از بین می روند. برای حفظ حداکثر کیفیت پروتئین سویا لازم است حرارت دهی به نحو مناسبی انجام شود. حرارت مناسب علاوه بر غیر فعال کردن عوامل ضدتغذیه ای بازدارنده رشد موجب افزایش قابلیت دسترسی متیونین سویا می شود. به طور کلی کیفیت کنجاله سویا با توجه به عواملی نظیر وزن، میزان پروتئین، میزان رطوبت، میزان چربی و فعالیت اوره آز تعیین می­شود.

پودر ماهی در دان مرغ

یکی از منابع غنی پروتئین حیوانی است که  از ماهی های مختلف و غیر قابل استفاده در تغذیه انسان تهیه می شود. میزان پروتئین پودر ماهی حدودا 50-60 درصد بوده و هر کیلوگرم آن حاوی۲۹۰۰ کیلو کالری انرژی متابولیسمی است. پودر ماهی منبع عالی اسیدهای آمینه ضروری لیزین و متیونین بوده و سرشار از ویتامین های مختلف مانند ویتامین A، D، E، و ویتامین­های گروه B و مواد معدنی نظیر آهن ، ید، کلسیم و فسفر و … است.

بر اساس نوع ماهی مورد استفاده در تهیه آن و روش فرآوری رنگی متغیر میان خاکستری و قهوه ای روشن تا تیره دارد. به محدودیت تغذیه ای پودر ماهی در جیره جوجه های گوشتی برای پیشگیری از عارضه فرسایش سنگدان و در جیره مرغان تخمگذار برای جلوگیری از ایجاد طعم و بوی ماهی در تخم مرغ باید توجه شود.

طرز تهیه دان مرغ (روش های تهیه خوراک طیور)

برای تهیه خوراک متوازن و متعادل، نحوه درست مخلوط کردن اجزای مختلف جیره اهمیت بسیاری دارد. دان کامل یا دان آماده مرغ از طریق میکس کردن ( مخلوط سازی) اجزای خوراکی درون میکسرهای خاص تهیه می شود به نحوی که مواد مغذی به صورت کاملا یکنواخت در کل دان توزیع شوند. مخلوط سازی باید در مدت زمان مناسب و به شیوه صحیح صورت گرفته و اجزای جیره به ترتیب خاصی به میکسر افزوده شوند.

در کارخانجات خوراک دام، دان کامل مرغی تحت عنوان خوراک آماده و با استفاده از اقلام متنوع خوراکی درون میکسرهای افقی تهیه می شود. همچنین کنسانتره های تجاری (خوراک متراکم) به عنوان بخشی از خوراک طیور هستند که در مرغداری پس از افزودن ذرت و سویا و برخی مواد دیگر جیره غذایی کاملی برای استفاده طیور مهیا می کنند.

ترکیب کنسانتره ­های تجاری مختلف با هم متفاوت است اما به طور معمول کنسانتره حاوی اسیدهای آمینه (مانند لیزین، متیونین، ترئونین و …)، پرمیکس های معدنی و ویتامینه، کریر (حامل) های متعارف (انواع سبوس و یا کربنات) آنزیم های مختلف، توکسین بایندر و … است. پس از فرموله شدن کنسانتره، مواد اولیه تشکیل دهنده آن درون میکسرهای افقی با هم مخلوط می شوند.

دان مرغ معمولا به شکل آردی (مش)، پلت و کرامبل تهیه می شود.

دان مرغ (مش) آردی

در دان به­ فرم آردی ( فرم مش) اجزای جیره آسياب شده و با هم مخلوط می شوند ( بدون هیچ  فرایند اضافه ای). طیور در هنگام استفاده از جیره های آردی به طور انتخابی ذرات درشت را به ذرات ریزتر ترجیح می دهند. اجزای ریز جیره که عمدتا حاوی مواد معدنی و ویتامین ها هستند در دانخوری باقی می مانند. در چنین شرایطی  احتمال بروز علایم کمبود در گله وجود دارد از طرف دیگر در هنگام تغذیه گله با دان آردی مصرف خوراک افزایش یافته و میزان ریخت و پاش دان از دانخوری ها بالاست.

پلت

برای تهیه خوراک به فرم پلت، جیره آردی از دستگاه پلت زنی تحت شرایط خاص (دما، رطوبت، فشار و …) عبور کرده و محصول نهایی به شکل استوانه هایی در اندازه های مختلف (بسته به اندازه دای) از دستگاه خارج می شود. از مهم ترین مزایای خوراک پلت حذف قدرت انتخاب اجزای جیره توسط پرنده است. بنابراین تمام بخش های جیره فرموله شده بطور یکنواخت در اختیار پرنده قرار می گیرد. بعلاوه پلت خوش خوراک تر از جیره آردی بوده و این موضوع برای پرندگان جوان که مصرف پایین تری دارند، اهمیت دارد. بهترین مزیت تغذیه با خوراک پلت بهبود ضریب تبدیل خوراک است.

در هنگام استفاده از جیره به فرم پلت ، پرت خوراک و همچنین مدت زمان مصرف خوراک کمتر شده که موجب کاهش انرژی مورد نیاز برای خوراک خوردن می شود. ‌از دیگر فواید پلت می توان به کاهش گرد و غبار از جیره و نیز تخریب ارگانیسم های بیماری زا در طی فرایند پلت کردن خوراک اشاره کرد. با این وجود تغذیه پلت باعث افزایش هزینه خوراک شده و در هنگام تغذیه خوراک به شکل پلت، آب مصرفی گله افزایش می یابد که این امر منجر به افزایش رطوبت مدفوع و بستر و مشکلات متعاقب آن می شود.

کیفیت پلت با استفاده از شاخص دوام پلت (PDI) سنجیده می شود و بیانگر نسبت دانه­های پلت شده سالم در مقایسه با دانه های خردشده است. کیفیت خوراک پلت شده با کاهش نسبت دانه های خردشده به دانه های سالم افزایش خواهد یافت. کیفیت پلت بیش از هر چیز به فرمولاسیون جیره دارد. اندازه ذرات جیره و همچنین خصوصیات اجزای جیره از عوامل تاثیر گذار بر کیفیت پلت هستند.

کرامبل

از نظر اندازه ذرات خوراک، کرامبل حد وسط پلت و دان آردی است. در روزهای ابتدای پرورش کرامبل گزینه مناسبی برای شروع تغذیه جوجه مرغ های جوان است. اندازه ذرات کرامبل از کمتر از 5/1 میلی­متر (کرامبل ریز) تا حدود 4 میلی­متر (کرامبل درشت) متغیر است.

بهترین جیره غذایی مرغ (جیره غذایی مناسب طیور)

بهترین جیره، جیره ای است که از مواد با کیفیت و در دسترس و با قیمت مناسب تهیه شده باشد. از آنجایی که بیشترین هزینه در مرغداری، هزینه خوراک است، جیره نویسی با حداقل قیمت یکی از راه های به حداقل رساندن هزینه های پرورش طیور است. برای تنظیم جیره مناسب طیور باید از اجزاء خوراکی بطور منطقی و متعادل در جیره استفاده کرد به گونه ای که مقدار و نسبت مواد مغذی مورد نیاز پرنده از طریق جیره تامین شود.  برای تهیه جیره مناسب اطلاعات زیر مورد نیاز است:

1- نیاز مواد مغذی (احتیاجات) پرنده را بشناسیم

2- از نوع و میزان مواد مغذی موجود در مواد خوراکی آگاهی داشته باشیم

احتیاجات غذایی پرنده بستگی گونه (مرغ، بوقلمون، بلدرچین و …)، نژاد (گوشتی یا تخمگذار)، ژنتیک (سویه های مختلف مثلا سویه راس ROSS ، سویه کاب COBB و ….)، سن، وضعیت تولیدی، و شرایط محیط دارد.

فرمول دان مرغ گوشتی

فرمول جیره خوراکی طیور گوشتی توسط متخصصین جیره نویسی و با استفاده از نرم افزارهای تخصصی جیره نویسی به دست می آید. جیره نویسی، علم و هنر مخلوط کردن مواد خوراکی موجود در بازار با هدف تامین نیازمندی های رشد بدن طیور با حداقل قیمت ممکن است. برخی برنامه های رایج جیره نویسی موجود در بازار عبارتند از UFFDA  ، WUFFDA ، AMINOFEED  و غیره.

فرمول جیره خوراکی بر اساس سن، وزن،  شرایط سلامت گله،  وزن کشتار فرموله می­شود. یک جیره خوب علاوه بر این که کلیه احتیاجات بدن را باید بتواند تامین نماید، باید اقتصادی هم باشد. یعنی تهیه و استفاده از آن برای مرغدار مقرون به صرفه باشد. نیازهای غذایی و احتیاجات بدن طیور در طول دوره پرورش مرغ گوشتی یکسان نیست و تغییر  می کند. بنابراین جیره غذایی طیور نیز در طول دوره پرورش یکسان نیست و با توجه به میانگین وزن گله متغیر است.

پروتئین و انرژی دو مورد مهم تغییرات جیره هستند. در ابتدای دوره پرورش به علت رشد سریع بدن، جیره غذایی طیور جوان حاوی مقادیر بالای پروتئین (23 درصد) نسبت به انتهای دوره پرورش مرغ گوشتی (17 درصد) است. برعکس میزان انرژی مورد نیاز طیور در ابتدای دوره نسبت به انتهای دوره کمتر است. به طور کلی نسبت انرژی به پروتئین جیره در سرتاسر دوره پرورش باید رعایت گردد.

برای تامین دقیق نیازمندی های طیور، دوره پرورش به چند دوره تغذیه ای (آغازین، میانی و پایانی) تقسیم می شود و هر دوره جیره خاصی در اختیار پرندگان قرار می گیرد. در دوره آغازین که از بدو ورود طیور به سالن پرورش آغاز می شود جیره های پری استارتر (سه روز نخست تا هفته اول پرورش)  و استارتر (STARTER) به مدت 2 هفته، در دوره میانی یعنی در سن 21 روزگی تا 35 روزگی جیره میانی که به جیره رشد (GROWER) معروف است در اختیار پرندگان قرار می گیرد.  در انتهای دوره نیز جیره پایانی ( FINISHER) در اختیار گله قرار می گیرد.

این تقسیم بندی برای انطباق بیشتر ترکیب جیره غذایی با احتیاجات پرنده است. به نحوی که احتیاجات بدن پرنده به بهترین نحو تامین گردد و اختلالی در روند رشد گله ایجاد نشود. فرمولاسیون جیره ها بر اساس وزن هدف (وزن کشتار در زمان ارسال به بازار) تعیین می شود. ضریب تبدیل خوراک به گوشت و رسیدن به وزن نهایی گله در زمان کشتار عوامل اصلی فرمولاسیون موفق جیره هستند. فرمولاسیون جیره علاوه بر رشد مناسب گله، تاثیر زیادی بر کیفیت لاشه نیز دارد.

جیره های نامناسب و نامتعادل موجب افت کیفیت لاشه و تجمع چربی در نقاط مختلف لاشه و کاهش بازار پسندی آن می شود. برای جلوگیری از اثرات ناشی از باقی مانده های دارویی و آنتی بیوتیکی در لاشه طیور اکیدا توصیه می شود به زمان قطع مصرف دارو قبل از کشتار توجه شود.

فرمول دان مرغ تخمگذار

 جیره نویسی برای مرغان تخمگذار با توجه به میزان مصرف خوراک تنظیم می شود؛ بلوغ جنسی، وزن بدن، اثرات محیطی (دما) و شرایط مدیریتی (تراکم)  بر میزان مصرف خوراک مرغان تخمگذار تاثیر دارند. احتیاجات غذایی مرغان تخمگذار در طول دوره رشد و تولید متفاوت است؛ بنابراین فرموله کردن جیره غذایی برای گله تخمگذار با توجه به سویه، سن، دوره پرورش مرغ تخمگذار ، شرایط محیطی و مدیریتی به طور اختصاصی انجام می شود.

کیفیت جیره خوراکی بیشترین تاثیر را بر رشد و تولید طیور تخمگذار دارد. در میان اجزای خوراک، تامین انرژی جیره بیشترین حساسیت را دارد بخصوص در دوره اوج (پیک) تولید، تامین انرژی کافی برای تخمگذاری حیاتی است. نکته دیگر حفظ تعادل سایر مواد مغذی جیره نسبت به انرژی جیره است؛ طیور میزان خوراک مصرفی روزانه خود را با سطح انرژی دریافتی از جیره تنظیم می کنند بنابراین در زمان اوج تولید که ممکن است گله با جیره غلیظ (پرانرژی) تغذیه شود، لازم است نسبت انرژی به سایر مواد مغذی از جمله پروتئین به دقت رعایت گردد.

در جیره های غلیظ میزان انرژی و پروتئین بالا و در جیره های رقیق میزان انرژی و پروتئین پایین تر در نظر گرفته می شود ولی در هر دو مورد نسبت انرژی به پروتئین ثابت بوده و بر اساس سن گله تنظیم می شود. همانند طیور گوشتی در مرغان تخمگذار نیز به منظور تامین احتیاجات بدن از طریق جیره خوراکی، جیره های متفاوتی در سنین مختلف فرموله و ارائه می شود.

در ابتدای دوره پرورش جیره آغازین (حاوی حداقل 20 درصد پروتئین و 2900 کیلوکالری انرژی متابولیسمی) به مدت 7 هفته در نظر گرفته می شود. جیره بعدی جیره رشد 1 است که به مدت 3 هفته در اختیار گله قرار می گیرد (حاوی حداقل 18 درصد پروتئین و 3050 کیلوکالری انرژی متابولیسمی). جیره رشد  2  (حاوی حداقل 16 درصد پروتئین و 3100 کیلوکالری انرژی متابولیسمی)  نیز به مدت 6 هفته در اختیار گله قرار می گیرد.

پس از این، جیره 5% تولید توزیع می شود (حاوی حداقل 5/15 درصد پروتئین و 3050 کیلوکالری انرژی متابولیسمی). در این زمان نشانگذاری شروع شده و گله شروع به تخمگذاری میکند. جیره نهایی جیره تولید است  (حاوی حداقل 5/17 درصد پروتئین و 2950 کیلوکالری انرژی متابولیسمی) که در دوره تولید در اختیار گله قرار می گیرد.

در دوره تولید برنامه خوراک دهی را می­توان به شکل مرحله ای اجرا کرد؛ چرا که با افزایش سن طیور تخمگذار خوراک مصرفی آنها افزایش می یابد در حالی­که تولید تخم مرغ توسط آنها به تدریج کاهش می یابد. زمانی که تولید گله به 80 درصد کاهش می یابد 1 درصد از میزان پروتئین جیره کاسته می شود. بنابراین با هر ده درصد کاهش میزان تخم گذاری، یک درصد از پروتئین جیره کاسته می شود.

نکته مهمی که در فرمولاسیون جیره مرغان تخمگذار اهمیت دارد تعادل اجزای جیره است. در سطرهای قبل به تعادل و نسبت انرژی و پروتئین در جیره اشاره شد. در جیره مرغان تخمگذار تعادل میان مواد معدنی بخصوص کلسیم و فسفر نیز اهمیت زیادی دارد.

جیره نیمچه ها قبل از بلوغ حاوی حداقل 1 درصد کلسیم است. در دوره تولید احتیاجات کلسیم مرغان تخمگذار به 75/3 درصد افزایش می یابد. بنابراین پیش از شروع تخمگذاری باید ذخیره مناسبی از کلسیم در سیستم استخوانی پولت ها ایجاد کرد. معمولا یک تا دو هفته قبل از شروع تخمگذاری میزان کلسیم جیره پولت ها به حدود 2 درصد افزایش داده می شود. این زمان بسیار حیاتی است.

در صورت تاخیر در افزایش کلسیم جیره پولت ها، در زمان اوج تخمگذاری علاوه بر افزایش تولید تخم مرغ های دارای پوسته ضعیف و یا شکسته در گله تلفات به علت شکستگی استخوان هم افزایش می یابد چرا که مرغان تخمگذار ناچارند از کلسیم ذخیره شده در استخوان های خود جهت تشکیل پوسته کلسیمی تخم مرغ استفاده نمایند (بخصوص در شبها که دسترسی به خوراک محدود است) و در صورت ناکافی بودن ذخایر استخوانی  کلسیم، گله دچار کمبود می شود.

علاوه بر میزان کلسیم نسبت آن به فسفر و تامین ویتامین D به مقدار کافی برای حفظ سلامت گله و عملکرد تولید گله لازم است. بالا بودن سطح کلسیم جیره موجب تداخل در جذب و بروز علایم کمبود عناصر معدنی دیگر مانند فسفر، منگنز، منیزیوم و روی می شود. نسبت کلسیم به فسفر در اکثر جیره های طیور تقریبا 2 به 1 در نظر گرفته می شود ولی در جیره مرغان تخمگذار در دوره تولید این نسبت به 12 به 1 هم می رسد.