بیماری آنفولانزا طیور
پرورش طیور، چه در مقیاس صنعتی و چه در سطح خانگی، فعالیتی است که علاوه بر بازده اقتصادی، با چالش‌های بهداشتی متعددی نیز همراه است. در میان بیماری‌های مختلفی که می‌توانند یک گله را تهدید کنند، بیماری آنفولانزا طیور، که اغلب با نام «آنفولانزای مرغی» شناخته می‌شود، یکی از جدی‌ترین و نگران‌کننده‌ترین آن‌هاست. این بیماری ویروسی نه تنها به دلیل سرعت بالای انتشار و تلفات سنگینی که به بار می‌آورد، بلکه به خاطر پتانسیل انتقال به انسان و ایجاد همه‌گیری‌های جهانی، همواره مورد توجه ویژه دامپزشکان، پرورش‌دهندگان و سازمان‌های بهداشتی در سراسر جهان بوده است. درک صحیح ماهیت این بیماری، شناخت علائم آن، آگاهی از راه‌های انتقال و مهم‌تر از همه، به کار بستن روش‌های اصولی پیشگیری، کلیدی‌ترین ابزار برای محافظت از سرمایه و سلامت گله و همچنین حفظ سلامت عمومی جامعه است. این مقاله به صورت جامع و با زبانی ساده، شما را با تمام جنبه‌های این بیماری مهم آشنا می‌کند تا با دیدی باز و اطلاعاتی دقیق، بتوانید از پرندگان خود در برابر این تهدید بزرگ محافظت کنید.
علائم و نشانه‌های بیماری آنفولانزا در طیور
ویروس آنفولانزای طیور می‌تواند علائم بسیار متنوعی را در پرندگان ایجاد کند که شدت و نوع آن‌ها به عوامل مختلفی از جمله سویه ویروس، گونه پرنده، سن، وضعیت سلامت عمومی و وجود بیماری‌های همزمان بستگی دارد. این ویروس‌ها به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: ویروس‌های با بیماری‌زایی پایین (LPAI) و ویروس‌های با بیماری‌زایی بالا (HPAI). سویه‌های با بیماری‌زایی پایین معمولاً علائم خفیف تنفسی ایجاد می‌کنند یا حتی ممکن است بدون هیچ نشانه بالینی واضحی در گله وجود داشته باشند. در این حالت، ممکن است تنها شاهد کاهش جزئی در تولید تخم‌مرغ یا افسردگی خفیف در پرندگان باشید که به سادگی با سایر بیماری‌ها اشتباه گرفته می‌شود.
در مقابل، سویه‌های با بیماری‌زایی بالا بسیار خطرناک‌تر هستند و می‌توانند در مدت زمان کوتاهی باعث تلفات گسترده شوند. این سویه‌ها به سرعت در بدن پرنده تکثیر شده و اندام‌های حیاتی متعددی را درگیر می‌کنند. علائم ناشی از این نوع آنفولانزا بسیار شدید، ناگهانی و اغلب بدون فرصت درمان ظاهر می‌شوند. مرگ و میر در گله‌های آلوده به سویه‌های HPAI می‌تواند به سرعت به ۱۰۰ درصد نزدیک شود و این همان چیزی است که آنفولانزای طیور را به یک کابوس برای صنعت مرغداری تبدیل کرده است. تشخیص زودهنگام علائم، حتی اگر خفیف باشند، برای جلوگیری از یک فاجعه تمام‌عیار ضروری است.
علائم تنفسی
دستگاه تنفسی یکی از اولین و اصلی‌ترین اهداف ویروس آنفولانزا است. پرندگان مبتلا ممکن است دچار سرفه، عطسه و ترشحات بینی شوند. تنفس آن‌ها صدادار و با دشواری همراه خواهد بود و گاهی می‌توان صدای خرخر را از سینه پرنده شنید. این علائم به دلیل التهاب و تجمع مایعات در مجاری تنفسی ایجاد می‌شود.
علائم عمومی و عصبی
یکی از بارزترین نشانه‌ها، بی‌حالی و افسردگی شدید است. پرندگان بیمار تمایلی به حرکت، خوردن و آشامیدن ندارند، پرهایشان ژولیده به نظر می‌رسد و اغلب در گوشه‌ای کز می‌کنند. در موارد شدیدتر که سیستم عصبی درگیر می‌شود، علائمی مانند عدم تعادل، لرزش، پیچش گردن و فلجی نیز مشاهده می‌گردد.
سایر علائم قابل مشاهده
تورم شدید در ناحیه سر، به ویژه در اطراف چشم‌ها، تاج و ریش (غبغب)، یکی از نشانه‌های کلاسیک آنفولانزای طیور با بیماری‌زایی بالا است. این تورم که به آن «ادم» گفته می‌شود، به دلیل نشت مایعات از عروق خونی ایجاد می‌شود. همچنین ممکن است خونریزی‌های نقطه‌ای (پتشی) روی ساق پا و تاج مشاهده شود که به دلیل آسیب ویروس به دیواره رگ‌های خونی رخ می‌دهد. اسهال آبکی (معمولاً به رنگ سبز) و کاهش ناگهانی و شدید در تولید تخم‌مرغ یا تولید تخم‌مرغ‌هایی با پوسته نازک و بدشکل نیز از دیگر علائم رایج هستند.
روش‌های انتقال بیماری آنفولانزا در طیور
ویروس آنفولانزای طیور بسیار مسری است و می‌تواند به سرعت از طریق مسیرهای مختلف در یک گله و بین گله‌های مختلف پخش شود. درک این مسیرها برای اجرای یک برنامه امنیت زیستی مؤثر و جلوگیری از ورود و گسترش بیماری کاملاً حیاتی است. به طور کلی، انتقال می‌تواند به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم رخ دهد. انتقال مستقیم از طریق تماس نزدیک بین پرنده آلوده و پرنده سالم اتفاق می‌افتد. ویروس در مقادیر بسیار زیاد در ترشحات تنفسی (عطسه و سرفه) و مدفوع پرندگان بیمار وجود دارد و به راحتی می‌تواند به پرندگان دیگر منتقل شود.
انتقال غیرمستقیم اما پیچیده‌تر و کنترل آن دشوارتر است. در این حالت، ویروس از طریق واسطه‌های مختلفی به گله‌های سالم راه پیدا می‌کند. این واسطه‌ها می‌توانند شامل تجهیزات آلوده، وسایل نقلیه، لباس و چکمه کارکنان، آب و دان آلوده و حتی حشرات و جوندگان باشند. ویروس آنفولانزا می‌تواند برای مدت زمان قابل توجهی در محیط، به ویژه در شرایط سرد و مرطوب، زنده بماند. بنابراین، یک چکمه آلوده که از یک مرغداری بیمار بازدید کرده، می‌تواند به راحتی ویروس را به یک مرغداری سالم در کیلومترها دورتر منتقل کند و یک فاجعه را رقم بزند. به همین دلیل است که اقدامات امنیت زیستی باید تمام این مسیرهای بالقوه را پوشش دهد.
پرندگان وحشی آبزی
پرندگان وحشی، به خصوص اردک‌ها و غازهای مهاجر، به عنوان مخزن طبیعی ویروس‌های آنفولانزای طیور (به ویژه سویه‌های با بیماری‌زایی پایین) شناخته می‌شوند. این پرندگان اغلب بدون اینکه خودشان علائم شدیدی نشان دهند، ویروس را با خود حمل کرده و از طریق مدفوعشان در مسیرهای مهاجرت پخش می‌کنند. تماس مستقیم یا غیرمستقیم طیور اهلی با این پرندگان یا با آب و محیط آلوده به فضولات آن‌ها، یکی از اصلی‌ترین راه‌های ورود اولیه ویروس به گله‌های تجاری و روستایی است.
تجهیزات و افراد آلوده
جابجایی افراد، وسایل نقلیه و تجهیزات بین مرغداری‌های مختلف یکی از پرخطرترین عوامل در گسترش بیماری است. کامیون‌های حمل دان، ماشین‌های جمع‌آوری تخم‌مرغ، قفس‌های حمل مرغ و حتی دامپزشکان و کارگرانی که بین مزارع مختلف تردد می‌کنند، همگی می‌توانند به طور ناخواسته ویروس را منتقل کنند. به همین دلیل است که ضدعفونی کردن وسایل نقلیه قبل از ورود به مزرعه و تعویض لباس و چکمه برای همه افراد امری ضروری است.
بیشترین فصل شیوع آنفولانزا در طیور
اگرچه بیماری آنفولانزا طیور می‌تواند در هر زمانی از سال رخ دهد، اما تجربه و داده‌های اپیدمیولوژیک در سراسر جهان نشان می‌دهد که شیوع این بیماری معمولاً در فصول سرد سال، یعنی پاییز و زمستان، به اوج خود می‌رسد. دلایل متعددی برای این الگوی فصلی وجود دارد که ترکیبی از عوامل محیطی و بیولوژیکی را شامل می‌شود. یکی از مهم‌ترین دلایل، افزایش بقای ویروس در شرایط سرد و مرطوب است. ویروس آنفولانزا در دمای پایین و در غیاب نور مستقیم خورشید، می‌تواند برای مدت زمان طولانی‌تری در محیط (مانند آب، مدفوع و سطوح آلوده) فعال و بیماری‌زا باقی بماند. این موضوع شانس تماس پرندگان سالم با ویروس را افزایش می‌دهد.
عامل کلیدی دیگر، مهاجرت پرندگان وحشی است. فصل پاییز زمان آغاز مهاجرت بزرگ پرندگان آبزی از مناطق سرد شمالی به سمت مناطق گرم‌تر جنوبی برای زمستان‌گذرانی است. همانطور که پیش‌تر اشاره شد، این پرندگان مخازن طبیعی ویروس هستند و در طول مسیر مهاجرت خود، ویروس را در تالاب‌ها، دریاچه‌ها و مزارعی که برای استراحت و تغذیه توقف می‌کنند، پخش می‌کنند. این امر باعث می‌شود که طیور اهلی که در نزدیکی این مناطق قرار دارند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به بیماری قرار بگیرند. علاوه بر این، در فصول سرد، پرورش‌دهندگان برای حفظ گرما، تهویه سالن‌ها را کاهش می‌دهند که این امر می‌تواند به افزایش غلظت ویروس در هوای سالن و تسهیل انتقال آن بین پرندگان کمک کند.
روش‌های پیشگیری از آنفولانزا در پرندگان
با توجه به اینکه درمان مؤثری برای آنفولانزای طیور با بیماری‌زایی بالا وجود ندارد و تنها راه مقابله با آن پس از وقوع، معدوم‌سازی گله است، تمرکز اصلی باید بر روی «پیشگیری» باشد. پیشگیری مجموعه‌ای از اقدامات مدیریتی و بهداشتی است که تحت عنوان کلی «امنیت زیستی» (Biosecurity) شناخته می‌شود. امنیت زیستی به زبان ساده یعنی ایجاد یک سد دفاعی برای جلوگیری از ورود عوامل بیماری‌زا به مزرعه و جلوگیری از گسترش آن‌ها در صورت ورود. اجرای دقیق و مستمر اصول امنیت زیستی، مؤثرترین، ارزان‌ترین و هوشمندانه‌ترین راه برای محافظت از گله در برابر آنفولانزا و بسیاری از بیماری‌های دیگر است.
موفقیت یک برنامه امنیت زیستی به تعهد کامل مدیریت و همکاری همه کارکنان بستگی دارد. این یک اقدام یک‌باره نیست، بلکه یک فرهنگ و رویه دائمی است که باید در تمام جنبه‌های فعالیت یک مزرعه پرورش طیور نهادینه شود. هرگونه سهل‌انگاری، حتی در کوچک‌ترین موارد، می‌تواند تمام زحمات را بر باد دهد و راه را برای ورود ویروس باز کند. در کنار امنیت زیستی، واکسیناسیون نیز می‌تواند به عنوان یک ابزار کمکی در برخی کشورها و تحت شرایط خاص مورد استفاده قرار گیرد، اما هرگز نباید جایگزین اصول پایه امنیت زیستی شود.
اجرای دقیق اصول امنیت زیستی
امنیت زیستی شامل اقداماتی مانند کنترل کامل ورود و خروج افراد و وسایل نقلیه، نصب حوضچه‌های ضدعفونی در ورودی مزرعه و سالن‌ها، تعویض لباس و چکمه برای همه افراد قبل از ورود به سالن‌ها، مبارزه با جوندگان و حشرات، و جلوگیری از تماس طیور اهلی با پرندگان وحشی (مثلاً با نصب توری بر روی پنجره‌ها و منافذ) است. همچنین، مدیریت صحیح کود و لاشه‌ها برای جلوگیری از انتشار آلودگی بسیار مهم است.
واکسیناسیون کنترل‌شده
واکسیناسیون می‌تواند به کاهش شدت علائم بالینی، کاهش تلفات و کاهش میزان انتشار ویروس از پرندگان آلوده کمک کند. با این حال، استفاده از واکسن چالش‌های خاص خود را دارد. واکسن‌ها باید با سویه در گردش ویروس مطابقت داشته باشند و ممکن است از بروز عفونت جلوگیری نکنند، بلکه فقط علائم را پنهان کنند (ایجاد ناقلین خاموش). به همین دلیل، تصمیم‌گیری برای واکسیناسیون معمولاً توسط مقامات دامپزشکی کشور و بر اساس ارزیابی ریسک صورت می‌گیرد و نباید به صورت خودسرانه انجام شود.
مدیریت گله و دوره پاکسازی
رعایت اصل «تک‌سنی» (All-in/All-out) در پرورش، یک استراتژی مدیریتی بسیار مؤثر است. در این روش، تمام پرندگان یک سالن به طور همزمان وارد و پس از پایان دوره پرورش، همزمان خارج می‌شوند. سپس سالن به طور کامل شستشو، ضدعفونی و برای مدتی خالی (دوره پاکسازی) باقی می‌ماند. این کار چرخه زندگی عوامل بیماری‌زا را در سالن می‌شکند و از انتقال بیماری از جوجه‌های مسن‌تر به جوجه‌های جدید جلوگیری می‌کند.
درمان‌های خانگی و غیرخانگی آنفولانزا در طیور
یکی از مهم‌ترین نکاتی که هر پرورش‌دهنده‌ای باید بداند این است که برای بیماری آنفولانزا طیور ناشی از سویه‌های با بیماری‌زایی بالا (HPAI)، هیچ درمان مؤثری وجود ندارد. این بیماری به دلیل ماهیت ویروسی و سرعت تخریب بالایی که دارد، به درمان‌های آنتی‌بیوتیکی پاسخ نمی‌دهد (آنتی‌بیوتیک‌ها فقط بر روی باکتری‌ها مؤثرند). به محض تشخیص قطعی یا حتی مشکوک شدن به HPAI در یک گله، سیاست جهانی و قانونی، اقدام فوری برای معدوم‌سازی تمام پرندگان گله آلوده و اعمال محدودیت‌های قرنطینه‌ای سختگیرانه برای جلوگیری از گسترش فاجعه‌بار بیماری است. بنابراین، جستجو برای درمان در این موارد نه تنها بی‌فایده است، بلکه با به تأخیر انداختن گزارش‌دهی، خطر را برای کل منطقه و صنعت افزایش می‌دهد.
در مورد سویه‌های با بیماری‌زایی پایین (LPAI)، شرایط کمی متفاوت است. از آنجایی که علائم خفیف‌تر هستند، ممکن است بتوان با اقدامات حمایتی به پرندگان کمک کرد تا دوره بیماری را پشت سر بگذارند. با این حال، این اقدامات «درمان» به معنای از بین بردن ویروس نیستند، بلکه به تقویت سیستم ایمنی پرنده و کاهش عوارض جانبی کمک می‌کنند. استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها در این موارد نیز تنها در صورتی منطقی است که عفونت‌های باکتریایی ثانویه به بیماری ویروسی اضافه شده باشند و باید حتماً تحت نظارت دامپزشک انجام شود.
اقدامات حمایتی (شبه‌خانگی)
در صورت بروز سویه‌های خفیف، اقداماتی مانند تأمین آب تمیز و غنی‌شده با مولتی‌ویتامین‌ها و الکترولیت‌ها می‌تواند به جلوگیری از کم‌آبی بدن پرنده کمک کند. افزایش دمای محیط برای کاهش استرس سرمایی و استفاده از داروهای ضدالتهاب (تحت نظر دامپزشک) برای کاهش تب و درد نیز می‌تواند مفید باشد. این اقدامات به سیستم ایمنی پرنده فرصت می‌دهند تا با ویروس مبارزه کند.
درمان‌های غیرخانگی (دامپزشکی)
هیچ داروی ضدویروس مشخصی که به صورت تجاری و مؤثر برای درمان آنفولانزا در طیور در دسترس باشد، وجود ندارد. تمرکز دامپزشکی عمدتاً بر تشخیص، کنترل و پیشگیری است. در صورت مشاهده هرگونه علائم مشکوک، اولین و مهم‌ترین اقدام «غیرخانگی» تماس فوری با نزدیک‌ترین اداره دامپزشکی است. آن‌ها اقدامات لازم برای نمونه‌برداری، تشخیص آزمایشگاهی و در صورت لزوم، اجرای پروتکل‌های کنترلی را انجام خواهند داد.
مدت زمان درگیری پرندگان با بیماری آنفولانزا
مدت زمان درگیری یک پرنده با ویروس آنفولانزا به متغیرهای زیادی بستگی دارد و نمی‌توان یک عدد ثابت برای آن اعلام کرد. مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده شامل نوع سویه ویروس (LPAI یا HPAI)، گونه پرنده، سن و وضعیت سیستم ایمنی آن است. دوره نهفتگی بیماری، یعنی فاصله زمانی بین ورود ویروس به بدن تا بروز اولین علائم، معمولاً از چند ساعت تا چند روز متغیر است. برای سویه‌های بسیار بیماری‌زا، این دوره می‌تواند بسیار کوتاه و در حد ۲۴ تا ۴۸ ساعت باشد، اما به طور متوسط بین ۳ تا ۷ روز در نظر گرفته می‌شود.
در مورد سویه‌های با بیماری‌زایی بالا (HPAI)، بیماری پیشرفت بسیار سریعی دارد. پس از بروز علائم، مرگ پرنده ممکن است ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت رخ دهد. در واقع، در یک اپیدمی HPAI، اغلب اولین نشانه بیماری، مرگ ناگهانی تعداد زیادی از پرندگان بدون علائم قبلی مشخص است. در این حالت، «مدت زمان درگیری» برای هر پرنده به صورت انفرادی بسیار کوتاه و کشنده است. در سطح گله، بیماری ممکن است طی یک تا دو هفته تمام گله را درگیر کرده و منجر به تلفات نزدیک به ۱۰۰ درصد شود. در مقابل، برای سویه‌های با بیماری‌زایی پایین (LPAI)، بیماری دوره طولانی‌تری دارد. پرندگان ممکن است برای یک تا دو هفته علائم خفیف تنفسی یا کاهش تولید را نشان دهند و سپس به تدریج بهبود یابند، البته اگر با عفونت‌های باکتریایی ثانویه پیچیده نشود. در این مدت، آن‌ها ویروس را در محیط پخش می‌کنند و می‌توانند منبع آلودگی برای سایرین باشند.
مقاومت پرنده‌های مختلف در برابر آنفولانزا
حساسیت و مقاومت گونه‌های مختلف پرندگان در برابر ویروس آنفولانزای طیور بسیار متفاوت است. این تفاوت‌ها نقش مهمی در نحوه گردش ویروس در طبیعت و الگوهای شیوع بیماری ایفا می‌کنند. به طور کلی، پرندگان را می‌توان به چند دسته از نظر حساسیت تقسیم کرد. پرندگان وحشی آبزی مانند اردک‌ها، غازها و قوها به عنوان میزبان و مخزن طبیعی این ویروس‌ها در نظر گرفته می‌شوند. آن‌ها اغلب به سویه‌های مختلف ویروس، حتی برخی از سویه‌های بالقوه خطرناک، آلوده می‌شوند اما علائم بالینی کمی از خود نشان می‌دهند یا کاملاً بدون علامت باقی می‌مانند. این مقاومت طبیعی به آن‌ها اجازه می‌دهد تا ویروس را برای مسافت‌های طولانی در طول مهاجرت حمل و منتشر کنند.
در مقابل، طیور اهلی مانند مرغ و بوقلمون به شدت به ویروس آنفولانزای طیور، به ویژه سویه‌های با بیماری‌زایی بالا (HPAI)، حساس هستند. این گونه‌ها مقاومت طبیعی کمی در برابر ویروس دارند و در صورت آلودگی، به سرعت علائم شدید بیماری را نشان داده و تلفات سنگینی می‌دهند. در واقع، بسیاری از سویه‌هایی که در اردک‌های وحشی فقط یک عفونت روده‌ای خفیف ایجاد می‌کنند، پس از انتقال به مرغ‌ها و چند بار چرخش در میان آن‌ها، می‌توانند جهش یافته و به سویه‌های بسیار کشنده HPAI تبدیل شوند. این تفاوت در حساسیت، دلیل اصلی خطرناک بودن تماس بین طیور اهلی و پرندگان وحشی است.
| گونه پرنده | سطح حساسیت به HPAI | علائم معمول | نقش در اپیدمیولوژی |
| مرغ | بسیار بالا | شدید، سیستمیک، تلفات بالا | قربانی اصلی، تقویت‌کننده ویروس |
| بوقلمون | بسیار بالا | شدید، اغلب شدیدتر از مرغ | قربانی اصلی، بسیار حساس |
| اردک اهلی | متوسط تا بالا | متغیر، گاهی عصبی | می‌تواند به عنوان پل بین پرندگان وحشی و مرغ‌ها عمل کند |
| اردک وحشی | بسیار پایین | معمولاً بدون علامت یا خفیف | مخزن طبیعی و ناقل اصلی ویروس |
| شترمرغ | پایین تا متوسط | کاهش تولید، گاهی مرگ | کمتر رایج است اما امکان‌پذیر است |
خطر بیماری آنفولانزا پرندگان برای انسان
یکی از دلایل اصلی نگرانی جهانی در مورد بیماری آنفولانزا طیور، پتانسیل آن برای عبور از سد گونه‌ای و آلوده کردن انسان‌ها است. اگرچه ویروس‌های آنفولانزای پرندگان به طور معمول انسان‌ها را آلوده نمی‌کنند، اما برخی از سویه‌ها، به ویژه سویه‌های H5N1 و H7N9، توانسته‌اند به طور پراکنده باعث ایجاد عفونت در انسان شوند. این اتفاق معمولاً در نتیجه تماس بسیار نزدیک، مستقیم و طولانی‌مدت با پرندگان آلوده زنده یا مرده، یا محیط‌های به شدت آلوده (مانند بازارهای پرندگان زنده) رخ می‌دهد. بنابراین، عموم مردم در معرض خطر بسیار پایینی قرار دارند و گروه‌های پرخطر اصلی شامل کارگران مرغداری‌ها، دامپزشکان و افرادی هستند که در عملیات معدوم‌سازی گله‌های آلوده شرکت می‌کنند.
بیماری در انسان می‌تواند از یک عفونت خفیف تنفسی شبیه به سرماخوردگی تا یک بیماری شدید و سریعاً کشنده متغیر باشد. علائم می‌تواند شامل تب بالا، سرفه، گلودرد، دردهای عضلانی و در موارد شدید، ذات‌الریه شدید، سندرم دیسترس تنفسی حاد و نارسایی چندعضوی باشد. مهم‌ترین نگرانی سازمان‌های بهداشتی جهانی این است که ویروس آنفولانزای پرندگان با یک ویروس آنفولانزای انسانی که در حال حاضر در جمعیت در گردش است، ترکیب شود. این رویداد که «بازآرایی ژنتیکی» نام دارد، می‌تواند منجر به ایجاد یک ویروس کاملاً جدید شود که هم ویژگی بیماری‌زایی بالای ویروس پرندگان را داشته باشد و هم توانایی انتقال آسان از انسان به انسان را که ویژگی ویروس انسانی است. چنین ویروسی پتانسیل ایجاد یک همه‌گیری (پاندمی) جهانی با عواقب فاجعه‌بار را خواهد داشت.
در نهایت، درک عمیق جنبه‌های مختلف بیماری آنفولانزای طیور، از علائم و راه‌های انتقال گرفته تا روش‌های پیشگیری و خطرات بالقوه آن برای انسان، برای هر فردی که با پرندگان سروکار دارد، یک ضرورت است. این بیماری یک تهدید دائمی و جدی است که غفلت از آن می‌تواند هزینه‌های جبران‌ناپذیری را به همراه داشته باشد. کلید موفقیت در برابر این ویروس، نه در جستجوی درمان‌های معجزه‌آسا، بلکه در هوشیاری مداوم، اجرای بی‌کم‌وکاست اصول امنیت زیستی و همکاری نزدیک با مقامات دامپزشکی نهفته است. با رعایت این اصول، می‌توانیم از سرمایه خود محافظت کرده، به پایداری صنعت طیور کمک کنیم و مهم‌تر از همه، نقشی مسئولانه در حفظ سلامت عمومی جامعه ایفا نماییم.
نظرات کاربران